1215خەڵکی انگلترا بەڵگەنامەیەکیان بەفەرمان ڕەواکەیان واژوو کرد چەند مافێکی مرۆڤی تیادا دیاری کرابوو ( ماگناکاراتا) واتە ( پەیمانی مەزن)
1642ئولیڤیر کرومیل سەرکردایەتی شۆرشێکی کرد
شارلی یەکەمی لەناوبرد پەرلەمانی پێک هێنا
فەیلەسوفی
مەزن (جون لوک) لەوسەردەمەدا پەیدابوو لەنوسینەکانی خۆیلەسێ خاڵ کۆکردەوە
· یاساسروشتیەکان بێ جیاوازی نەژاد وئاین
· دانانی کۆیلایەتی بەکارێکی ناڕەوا.
· هەموو کەس بۆپاراستنی ژیان ئازادی لەماف
ئەرک دا یەکسانە .
سەربەخۆیی ئەمەریکا 4 تەموزی 1776
شۆرڕشی فەڕەنسا لەتەموزی 1789 دابەرپاکرا .
ڕێکەوتنامەی
لاهای1899 ئەوڕێکەوتنامەبوو
پێویستە لەکاتی جەنگ پەیرەوبکرێت بەکارنەهێنانی چەکە
کۆکوژیەکان و قەدەغەکردنیان چۆنیەتی هەڵسوکەوتی جەنگاوەران ، پاراستنی گیانی
هاوڵاتیانی سڤیل و دامەزروەمەدەنیەکان
ڕێکەوتنامەی
لەجنیف 1949 ڕێکەوتن لەسەر چوار
خاڵ گرنگ ڕێکەوتن پارێزگاری کرنی برینداری
شەر ، دیل شوێنە پیرۆزەکان ، شوێنە
مەدەنیەکان
شۆرشی فەرەنسا 1789
ڕێکەوتنامەی لاهای 1899
قۆناغەکانی پاراستنی مافی مرۆڤ
1. دابونەریت
2. یاسا 3 . دەستوری ٤ .
قۆناغی نێودەوڵەتی
@ قۆناغەکانی دابوو نەریت : قۆناغێکە تیایدا مافەکان لەڕێگا ی دابوو نەریتەوە پارێزراون هێشتا
یاسای نوسراو لەئارادانەبووە .
1)
بنەمای
مادی : دووبارە کردنەوەی کردارێک یان نەکردنی
لەبورێکی دیاریکراو .
2)
بنەمای
مەعنەوی : باوەر هێنان بەکردنی یان نەکردنی کارێک یان
کردارێک .
@ قۆناغی یاسا
: بەرەروپێش چوونی مەدنیەت و پێکهێنانی
دەولەت یاسا لەلایەن دەوڵەت دانرا
بەسەردەمی یاسانوسراوەکان ناسرا دانانی .
حاموڕابی
: کەنزیکەی دوو هەزار ساڵ پێش زایین
لەبابل بوو یاساکەی لەسەربەرد نەخشێنرا . سزادان – ئمتیازات –کرین فرۆشتن –
گواستنەوەی کەل وپەل – وکالەت – قەرز ودەست بەسەرداگرتن مەسەلەی خێزانداری .
@ قۆناغی دەستووری
:لەپێناو رێکخستنی پەیوەندیەکانی مرۆڤ
کۆمەل یاسا پەرەی سەند دەستوری لێکەوتەوە کەبەسەرچاوەی یاسان دەژمێردرێت پسپۆریتی دەسەڵاتەکانی هەریەک لە یاسادانان ،
جێبەجی کردن ، دادوەری دیاری دەکات .
گرنگی
دەستور چیە ؟
دانانی سنورێک بۆدەسەڵاتەکان یاسادانان ،
جێبەجی کردن ، دادوەری
دەستور سەرچاوەیەکە بۆ سەرجەم یاساکان
دیاری کردنی هەریەک لەودەسەڵاتانەی سەرەوە
دەستور زامنێکی یاساییە بۆ ئازادیەکان
گشتەیەکان مافەکانی تاک .
دەستور زامنی بەشداربوونی هەموو کۆمەڵە
سیاسیەکان دەکات لەبەڕێوەبردنی دەوڵەت .
@ قۆناغی نێودەوڵەتی :
نەتەوەیەگکرتوەکان : یەکەم جار فرانکلین د روزفیلت
سەرۆکی ئەمەریکا ناوی
نەتەوەیەکگرتوەکانی هێنا 26 حوکمەت بەرلین
یاندا .
لە25-26 نیسانی 1945 بەسترا لەسانرانسیسکۆ 50
دوڵەت بەشداربوون
نەتەوە یەکگرتوەکان لە 10/12/1948 جارنامەی مافی مرۆڤ لە 30 بەند ڕاگەیاند . مافی ژیان ، سەربەستی
،سەلامەتی کەسی، یەکسانی لەبەردەم یاسادا، دوورکەوتنەوە لەگرتنی هەرەمەکی
،رەگەزنامە
نەتەوەیەگکرتوەکان
چەندین دەزگا پێک دێت بۆ بەڕێوەبردنی کارەکانی
ئەنجومەنی ئاسایش
کۆمەڵەی گشتی
ئەنجومەنی ئابوری وکۆمەڵایەتی
ئەنجومەنی راسپاردەکان
رێکەتنامەی
لەناوبردنی کۆمەڵ کوژی 1948
ژنێف 1949
قەدەغەکردنی
بازرگانی بەمرۆڤ 1949
مافی سیاسی ژن
1952
مافەمەدەنی
وسیاسیەکان 1966
ئابوری
ڕۆشنبیری 1966
خە
سلەتەکانی مافی مرۆڤ
مافی مرۆڤ ناکرێت نافرۆشێت ،خەڵاتێکیش نیە
کەسێک بەخشیبێت،بەڵکو موڵکی مرۆڤایەتیە .
مافی هەموو کەسێکە بێ گوێدانە ڕەنگ و ڕەچەلەک
وئاین ورەگەز ، بیروڕای سیاسی هتد ..
نابێ بەهیچ جۆرێک لەمافی مرۆڤ کەم
بکرێتەوە لەمافەکانی بێبەشی بکات
مافی مرۆڤ یەکە یەکە وبەش بەش ناکرێت .
مافی مرۆڤ یەکبینە لەبەرەو پێشچوندایە
بەمرۆڤێتی و مرڤەوەبەندە .
فێرکردن
مافی مرۆڤ کارێکی زۆر گرینگە چونکە
ڕۆڵیکی گرینگی لەیەکتربوردن و دادوەری ناوکۆمەڵ هەیە .
مافی مرۆڤ وەک خۆی نامێنێتەوە لە پەرەسەندایە
مافی مرۆڤ پەیەندیەکی توندوو تۆڵ پێکەوەیان
گرێدەدا
پۆلێن
کردنی مافەکان
مافەمەدەنی
و سیاسیەکان
ا .
ئەنجام دانی چاکسازی یاسایی و دەستوری
ب .
رەخساندنی زەمینەیەک بۆمرۆڤ تا سکاڵاو شکات ڕابگەیەنێت
مافی
هەڵبژاردن
1-
تێۆری مافی کەسیەتی 2 – تیۆری وەزیفی 3 – تیۆری یاسایی
جینۆ ساید: وشەیەکی گریکیە cenos جینۆ بەواتای بنەچە یان ڕەگەزدێت ( caeder ( رەگەز /
پاکتاوی ڕەگەزی
جۆرەکانی
جینۆساید
1. جەستەیی
: کوشتن لەناوبردن لەناوبرن راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ { گولەباران کردن –
زیندەبەچاڵ –شونبزرکردن - لەسێدارەدان بەکارهێنانی چەکی کۆکوژ }
٢.
بایەلۆژی: ڕێگەگرتن وەچەنانەوە زۆربوون و گەشەسەندنی کۆمەڵگا / نەزۆک کردن
ولەباربردنی منداڵ وەک شالاویئەنفالی 1988
پەرەوکرا جیاکردنەوەی نێرینەی بارزانیەکان 1983
3. کولتوری:
قەدەغەکردنی زمانی زگماک شێواندنی مێژوو
سرینەوەی شوێنەواری شارستانی و مێژوویی
4. ئابوری:
برسی کردنی دانیشتوان لەڕێگای تەختەت کردنی کێڵگە کشتوکالیەکانلەناوبردنی
سەرچاوەئاویەکان پتر لە4500 گوند تەخت کران
هەرچی مال سامانیان هەبوو بەتاڵابردران لەساڵانی 1980 -1983 بەرمبەرامبەر بارزانیەکان و فەیلیەکان ئەنجام
درا .
پەیڕەوکردنی
جینۆ سایدی ئابوری بەرامبەر گەلی کوردستان
1-
سەپاندنی گەمارۆی ئابووری
بەسەرکوردستان ناوچەئازادکراوەکان.
2-
مین ڕێژ کردنی زۆربەی زەوییە کشوکاڵیەکان
و ناوچە شاخاویەکان .
3-
تەقاندنەوەی زۆربەی سەرچاوە
ئاویەکان ژەهراوی کردنی کانیاوەکان .
4-
سوتاندنی رەزوباخ وپاوان و زەویە
کشتوکاڵیەکان بڕینەوەی دارستانە کان .
5-
بەزۆر ڕەوانەکردنی پیاوانی ناوچە کوردیەکان بۆ ڕیزی
سوپا جەیشی شەعبی جاشایەتی
ڕێکەوتنامەی
قەدغەکردنی جینۆساید بەبڕیاری( 96 ) 11کانونی یەکەم 1946
مادەی ١ – تاوانێکی نێو
دەوڵەتیە چ لەکاتی شەر یان ئاشتی دا ئەنجام بدرێت
مادەی ٢ – تاوانانە
دەگرێتەوە 1کوشتنی ئەندامانی کۆمەڵێک /2 جیاکردنەوەی کۆمەڵەخەڵکێک / 3 کۆسپ دانان
لە زاوزێ / دابڕینی منداڵ لەدایک وباوک
مادەی
٣ – ئەنجام دەرانی ئەم تاوانانە
سزادەدرێن /@ ئەنجام دانی جینۆساید / @
پیلان گێران بۆ ئەنجام دانی جینۆ ساید / @ هەوڵدان بۆ ئەنجام دانی جینۆ ساید / @
بەشداریکردن جینۆساید
مادەی ٤ - مادەی چوار ئەنجام دەرانی تاوانی جینۆ ساید پارێز راونابن
نابەخشرێن
مادەی
٥ –ئەوڵاتانەی ئەم ڕێکەوتن نامەیان مۆر کردوە
پابەندن سزادانی ئەنجام دەرانی تاوانی جینۆ ساید
مادەی
٦
–ئەنجام دەرانی تاوانی جینۆساید لەدادگای ناوخۆیی تایبەتی ئەوڵاتە کەتاوانی لەسەر
خاکەکەی داگایی دەکرێن یان لە دادگای نێو دەوڵەتی
مادەی
٧ ئەنجامدەرانی جینۆ ساید بە تاوانی سیاسی دانانرێت مافی پەنابەریان نیە
لەوڵاتانی تردا.
جینۆساید ئەم
تاوانەلەخۆدەگرێت :–
1 - کوشتنی ئەندامانی کۆمەڵێک 2- جیاکردنەوەی کۆمەڵەخەڵکێک 3- کۆسپ دانان لە زاوزێ 4- دابڕینی منداڵ لەدایک وباوک
جینۆ
ساید لەیاسای نێو دەوڵەتی وەکو تاوانێکی سەربەخۆ ،بۆیە لە تاوانی جینۆساید دوو
پێکهاتەی گرینگ هەیە
1 –
ئامانج جینۆ ساید: لەناوبردنی بەشێک یان سەرجەمی کۆمەڵە مرۆڤێکە
2 –
لەروی ژمارە ئامانجی لەناوبردنە بۆیە
ژمارەی قوربانیان لەبەرچاو ناکیرێت .
سیاسەتی
پەیڕەوکردنی جیۆساید لەکوردستان :
ئەو
وولاتانەی کوردستانیان بەسەر دابەش کراوە ( عیراق ، ئێران ، تورکیا ، سوریا ) کوردتائێستا بێ
چارەسەر ماوەتەوە بەدابەشکراوی بەر
پەلاماری بەدڕندانەی پاکتاوی ڕەگەزی
بۆەتەوە ، کولتوتورو ئابوری کوردستان
شێوێنراوە هەردەم هەوڵیان داوە ڕاستیە مێژوویەکان بشارنەوە
تاوانەکانی
جینۆ سایدی گەلی کورد لە عیراق :
لەساڵی 1933 -1934 دامرکانەوەی
ڕاپەرینی بارزان 79 گوندیان وێران کرد .
1963 هاتنە سەر حوکمی حەرەس قومیەکان
200 گوند سوتێنرا زیاتر 2000 کەسیش کوژران خوێندنی زگماکی قەدەغەکرا ناوی گوندەکانی
بەعەرب کران .
تورکی
چیایی
لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم دوڵەتی تورکیا کوردیان بەتورکی چیایی دەناساند ئەمەش بووە هۆی پەراوێز کردن و بێ بەش
کردنی گەلی کوردستان بەڕاگواستن و
لەناوبردنی دانیشتوانی کورد نیشتەجێ کردنی تورک لەشوێنیان کورد لەزۆرینە بگۆڕن
بۆکەمینە گۆرینی دیمۆگرافیای کوردستان لەباکوری کوردستان جینۆ سایدی گەلی کورد لە یاسای
ژمارە 885 ی 31/5/1926 ئەنجومەنی گەورەی
نیشتیمانی تورکیا جێ گیر کراوە .
ڕاپەرینی
دەرسیم :
لەساڵی 1937 کەمالیەکان بەئاگروئاسن بەربونە گیانی کورد 1500 پیرەژن و
گەنج ومنداڵیان بەدەست بەستراوی خرانە نێو چاڵێکی گەرەوە نەوتیان بەسەر داکرا و
ئاگریان تێبەردان، لەساڵی 2012 سەرەک وەزیرانی تورکیا داوای لێبوردنی لەکەس وکاری
قوربانیان کرد ئەم هەڵوێستە دانپێنان بوو بەجینۆساید کردنی کورد .
سنوری کوردستانی عیراق :
جێ ناکۆکی وململانێ کورد حوکمەتە عیراقیەکان بوو
بەعەرب کردن و راگواستن لەساڵی 1925 کەویلایەتی موصل بەنەخشەی سیاسی
عیراق لکێنرا کەزۆرینەی نەتەوەی کورد دەگۆێت بۆکەمینە .
نەهێشتنی
جیاوزازیە ریشەییەکان لەنیوان کوردستان و بەشەکانی تری عیراق لەبەرئەم هۆیانەی
خوارەوە :
1-
کوردستان ناوچەیەکی دەڵەمەندە بەسامانی نەوت کانزا.
2-
هەرێمێکی گرینگە بۆدابین کردنی ئاسایشی خۆراک.
3-
خاکەی بەپیتە سەرچاوەی ئاوی زۆرە .
4-
شوینێکی سراتیژیە دەکەوێتە نێوان هەرسێ دەوڵەت ترکیا ئێران سوریا
بەعەرەب
بوون : بریتە لەکرداری پێناسەکردنی دام
و دەزگاکانی دەوڵەت سیستەم و فەلسەفەی حوکمڕانی لەچوار چێوەی بیری نەتەوە پەرستی عەرەبی
دا .
إرسال تعليق